Bu konuya 2 yanıt gönderildi

[Sema]

Aristo (Aristoteles)

(M.Ö. 384 – 7 Mart, M.Ö. 322)

(M.Ö. 384 - 322) Yunan filozofu. Aristoteles, yalnızca büyük Yunan filozoflarının en sonuncusu değil, Avrupa'nın da büyük biyologlarından ilki idi. Platon'un akademisinde 20 yıl öğrencilik yapan Aristoteles, bir süre sonra Atina'dan göçüp Büyük İskender'in eğiticiliğine getirildi. M.Ö. 355'de Atina'ya dönerek ünlü okulu "Lykeion"u (Lise) kuran Aristoteles, Büyük İskender ölünce yeniden Atina'dan göçmek zorunda kaldı (M.Ö. 323) ve ertesi yıl Eğriboz adasında öldü.

Platon'un tüm duyular dünyasına ve etrafımızda gördüğümüz şeylere sırt çevirmiş olmasına rağmen, Aristoteles bunun tam tersine gerçekçi bir şekilde balıkları, kurbağaları, anemon çiçeklerini ve gelincikleri inceledi. Aristoteles, "Gerçekten var olan nedir?" sorusuna, "Şu görmüş olduğumuz tek tek nesnelerdir; şu insan, şu masa, şu ağaç gibi fertlerdir. Yoksa, Platon'un dediği gibi göremediğimiz idealar değildir" cevabını verir. Ayrıca, Platon bir şair ve destan yazarı iken, Aristoteles'in yazıları ansiklopedi maddeleri gibi kuru ve detaylıdır. Buna karşılık yazılarının temelini o güne kadar hiç yapılmamış doğa araştırmaları oluşturur.

Aristoteles Platon'la "tavuk" fikrinin tavuktan önce var olduğu konusunda da aynı fikirde değildi. Aristoteles'in tavuk biçimi ile kastettiği şey, tavuğun özgün özellikleri olarak her tavukta var olan şeylerdi. Bu yüzden tavuğun kendisi ile tavuk biçimi, ruhla beden gibi birbirinden ayrılamayacak şeylerdi. Aristoteles'in Platon'un idea öğretisi hakkındaki bu eleştirileri düşünce yönteminde de çok önemli bir değişim anlamına gelir. Çünkü Platon için gerçeklik aklımızla düşündüğümüz bir şey iken, Aristoteles için gerçeklik duyularımızla algıladığımız bir şeydi.

Aristoteles'e göre doğada çeşit çeşit neden vardı. Bunların içinde en önemlisi onun "ereksel neden" dediği nedendir. Aristoteles, doğadaki cansız süreçlerde de "ereksel neden" arıyordu. Örneğin, yağmurun yağdığını çünkü bitkilerle hayvanların büyümek için yağmura gereksinimi olduğunu söylerdi. "Ereksel neden" ile kastettiği buydu. Görüldüğü gibi Aristoteles bir anda yağmur damlalarına bir görev ya da bir "amaç" veriyordu.

Aristoteles doğayı ciddi bir şekilde düzenlemek istiyordu. Doğadaki her şeyin değişik guruplar ve alt-guruplarda bir araya geldiğini göstermeye çalışıyordu. Ayrıca Aristoteles insanların kavramlarına bir düzen getirmek isteyen titiz ve düzenli biriydi. Bu yanıyla mantığı bir bilim olarak kuran kişi de o oldu. Hangi çıkarımların ya da kanıtların mantıksal olarak geçerli olduğuna ilişkin kesin kurallar öne sürdü.

Aristoteles'e göre dünya küre biçimindedir ve her şeyi içine alır; evrenin merkezinde Yer vardır ve Yer hareketsizdir. Aristoteles Dünyadaki devinimleri yıldız ve gezegenlerin yönettiğini düşünüyordu. Ancak gökyüzü cisimlerini de hareket ettiren bir şey olmalıydı. Bu güce Aristoteles "ilk devindirici" ya da "Tanrı" diyordu. "İlk devindirici"nin kendisi hareket etmez ve o gökyüzündeki cisimlerin ve dolayısıyla doğadaki her şeyin hareketlerinin "ilk nedeni"dir. Aristoteles üç tür mutluluk olduğunu söyler: İlk tür mutluluk, arzu ve isteklerin olduğu bir hayattır.

İkincisi, özgür ve sorumlu bir vatandaş olarak var olunan bir hayattır. Üçüncü tür mutluluk ise araştırmacı ve filozof olunan hayattır. Aristoteles, insanın mutluluğu için bu üç koşulun da bir arada var olması gerektiğini ısrarla belirtir ve tek yönlülüğü reddeder. İnsanlarla ilişkilerimizde de "altın orta"yı tutmaktan söz eder Aristoteles: Ne korkak ne çılgınca atılgan, sadece cesur olacağız. Ne cimri ne savurgan, sadece bonkör olacağız der.

Aristoteles'e göre insan bir "politik varlık"tır ve insanı çevreleyen toplum olmadan gerçek anlamda insan olunmaz. Aristoteles'e göre devlet, ahlaki ve manevi gayelerle bir araya gelmiş olan insan toplulukları demektir. insanlar ne hayvanlar gibi yalnızdır, ne de Tanrı gibi tek başınadır. İnsanların birbirlerine ihtiyacı vardır. "İnsan toplumsal bir canlı"dır ve toplum, ailelerden oluşur. Devletin şeklini devletin kanunu belirler. Devlet şekilleri kendiliklerinden ne iyidirler ne kötüdürler. Ancak iyi ya da kötü yönetimler vardır.

Aristoteles üç iyi devlet türünden söz eder. Bunların ilki, devletin başında tek bir kişinin bulunduğu monarşidir. Bu devlet biçiminin iyi olabilmesi için baştaki kişinin kendi çıkarları uğruna devleti kötüye kullanmaması gerekir. Bir diğer iyi devlet biçimi aristokrasidir. Aristokraside devleti yöneten bir gurup lider vardır. Üçüncü iyi devlet biçimi de Aristoteles'in politeia demekle kastettiği demokrasidir. Ancak bu yönetim biçiminde de var olan tehlike, bir demokrasinin kolayca bir ayaktakımı egemenliğine dönüşebilmesidir.

Aristoteles'e göre kadında bir şey eksiktir. Hatta kadın "eksik bir erkek"tir. Üreme olayında erkek etkin ve verici iken, kadın edilgen ve alıcıdır. Çünkü çocuk erkeğin özelliklerini alır, diyordu Aristoteles. Aristoteles'in Avrupa uygarlığına bir başka katkısıda pek çok bilimin bugün dahi kullandığı bilimsel dilin kurucusu, bir çok bilimi kurup düzenleyen bir filozof oluşudur. Çağının aşağı yukarı bütün bilim dallarında yapıtlar vermiş olan Aristoteles'in ortaya koyduğu kesin gözlem ve sınıflama kuralları, İbni Sina ve İbni Rüşd'ün yapıtlarının çevirileri aracılığıyla Ortaçağda bütün Batı kültürüne damgasını vurmuş, Aquinolu Tommaso'nun Hıristiyanlık ile Aristoteles mantığını bağdaştırmak çabalarıysa, dogmacı özelliklerinden ötürü, gelişmeyi kösteklemiştir.

Yapıtları

Aristoteles'in yazıları iki kümeye ayrılır:

1. Aristoteles tarafından yayımlanan, fakat bugün yitmiş yazılar;
2. Aristoteles tarafından yayımlanmamış, hatta yayına yönelik de kaleme alınmamış, buna rağmen de toplanıp muhafaza edilmiş yazılar.

Yitik Aristoteles

İlk kısım yazılar, "dışrak yapıtlar" olarak adlandırılırlar. Dışrak, yani ἐξοτερικά terimini Aritoteles kendisi Lykeion'dan daha geniş bir okuyucu kitlesine yönelik eserleri için kullanıyor. Bu yapıtlar, diğer birçok Eskiçağ metni gibi Milâd'ı izleyen ilk asırlarda yitirilmiştir. Gerçi bu yapıtların en azından başlıklarını, Aristoteles'in yapıtlarının adlarını mahfuz listelerden biliyor, muahhar eski yazarların yazdıkları taklit yapıtlardan ve yaptıkları alıntılardan da içerikleri hakkında muğlak da olsa bir fikir edinebiliyoruz.

Bu yapıtlar, yazınsal biçimleri itibariyle, Platon'unkilerle mukayese edilebilir nitelikteler ve aralarından birçoğunun diyalog biçemleri takip edilerek yazılmış olduklarını düşünmemize yol açacak nedenler var. Cicero, Aristoteles'in stilinin "pürüzsüzlüğü"nü övüp yazısının akışını "altın bir ırmak"a benzetirken (Topikler I, 3; Acad., II, 38, 119) hiç kuşkusuz bu yapıtlara göndermede bulunuyordu. Ne var ki bir asırdır belli bir ölçüde yeniden oluşturulmaya çalışılan içeriği felsefe tarihçileri için sorun teşkil etmeye devam ediyor. Bunun en temel nedeni, "Yitik Aristoteles" külliyatının, korunan metinlerden anladığımız Aristotelesçilik'le yakından uzaktan bir ilgisi olmaması; büyük ölçüde Platoncu temaları geliştiriyor, hatta bazen de ustasının çalışmalarıyla aynı doğrultuda kalmak kaydıyla daha öteye giden savlar sunuyor (Bu çizgide, örneğin Evdemos ya da Ruh Üzerine diyalogunda, ruhla beden arasındaki bağları doğa karşıtı bir birliktelik olarak nitelendirip, Tyrrhen korsanlarının tutsaklarına diri diri bir cesede bağlayarak yaptıkları işkenceye benzetiyor). Aristoteles'in yayıma yönelik olmayan eserlerinde eski Platoncu dostlarını eleştirdiğini fark ettiğimizde, acaba iki ayrı hakikat mi güttüğü sorunu depreşmeye başlıyor: bir büyük kitlelere yönelik "dışrak" (eksoterik) hakikat rejimi, bir de Lykeionlu öğrencilere münhansır "içrek" (esoterik) bir rejim. Ancak bugün yaygın kanı olarak bu yapıtların bir yerde Aristoteles'in hâlen Akademeia'ya mensup, yani Platon etkisi altında olduğu döneme ait gençlik yazıları olduğu da düşünülüyor. Hatta bu fragmanlar örneğin Jaeger gibi genetik Aristoteles okumaları yapan yorumcular için Aristoteles'in düşüncesinin evrimleşmesinin ilk noktasını tayin etmeğe kullanılmıştır.

Bu yitik yapıtların başta gelenleri şunlardır: Evdemos ya da Ruh Üstüne (Platon'un Phaidon'unun izinde), Felsefe Üzerine (Metafizik'in kimi temalarının ayırdına varabildiğiimiz bir tür tutum ibrazı yazısı), Protreptik (felsefî hayata teşvik), Gryllos ya da Retorik Üzerine (Isokrates'e karşı), Adalet Üzerine (Politika 'nın bazı temaları burada kendilerini belli ediyorlar), Asalet Üzerine, bir Şölen, vb.

Korunan Yapıtları

İkinci küme Aristoteles'in bütük olasılıkla Lykeion'daki derslerini vermek için kullandığı notlardan ibaret bir yığın elyazmasından oluşuyor. Bu yapıtlara esoterik (içrek) hatta daha doğru bir anlatımla akroamatik (yani sözel öğretime yönelik) adı veriliyor. Eskiçağ'dan itibaren bu elyazmalarının ahlafa nasıl intikal ettiği üzerine romansı bir anlatı yayılmış (Plutarkhos, Sylla'nın Yaşamı, 26; Strabon, XII, 1, 54). Aristoteles ve Theophrastos'un elyazmaları, Theophrastos tarafından eski okul arkadaşı Nelevs'e bırakılmış; Nelevs'in cahil vârisleri Skepsis'te bir mağaraya gömmüşler metinleri, elyazmalarını Bergama krallarının kitapsever açgözlülüğünden kurtarmak için; uzun zaman sonra, İ.Ö. birinci yüzyılda, bunların torunları yazmaları altın pahasına Peripatetisyen Teoslu Apellikon'a satmışlar. Apellikon bunları Atina'ya götürmiş. Son olarak, Mithridates'le savaştığı sırada Sylla Appellikon'un kitaplığını ele geçirip Roma'ya taşımış. Orda da bu kitaplık Tyrannion tarafından satın alınmış: Lykeion'un son skholarkh'ı (okul yöneticisi) Rodoslu Andronikos İ.Ö. 60 civarında Aristoteles'in ve Theophrastos'un akroamatik eserlerinin ilk redaksiyonunu yayımlamakta kullanacağı nüshaları ondan almış.

Bu anlatı pek tutarlı gözükmüyor. Zira Aristoteles’in ölümünden sonra kesintisiz olarak etkinliğine devam eden Lykeion’un nasıl olup kurucusunun elyazmalarını yitirmiş olabileceğini anlamak güç. Herhâlükârda Aristoteles’in yapıtlarının ilk önemli yayımı –bu yapıtların önemini vurgulamak için yukarıda aktardığımız söyleni yayan kişi olmasına karşın- Andronikos’unki. Aristoteles’in yapıtları ancak Andronikos’la beraber, yani filozofun ölümünden üç asır kadar sonra, asıl mesailerine başlayacak, üzerlerine sayısız şerh yazılacaktır. Bugün Aristoteles’in metinlerini, Andronikos’un onlara verdiği biçimde ve yaygın olarak da yine Andronikos’un koyduğu başlıklar altında okuyoruz.

Bu olguların yapılan yorumların akıbetiyle olan ilişkisi gözardı edilemez nitelikte. Nitekim, bundan şu çıkıyor ki, bugün Aristoteles’in kitapları olarak tanıdığımız yazıların hiçbiri Aristoteles’in kendisi tarafından neşredilmemiş. Aristoteles, örneğin “Metafizik”in değil; felsefe tarihinde nedenler teorisi, temel felsefî güçlükler, çokanlamlılık, edim ve güç, varlık ve öz, tanrı gibi konular üzerine yazılmış bir düzine kadar kısa incelemenin yazarı. Editörler daha sonraları bu risaleleri biraraya getirip, Aristoteles de bu konuda istemli bir ipucu vermediği için, kısmen keyfî Metafizik –yani Fizik’ten sonra okunacak inceleme- başlığı altında toplamışlardır. Bundan ötürü hem Metafizik’in ve hem Aristoteles’in diğer yapıtlarının çoğunlukla birbirinden az çok bağımsız, açıkça kavranabilir bir ilerleme sunmayan, kimi yinelemeler ve hatta bazen de çelişkiler içeren bir etütler topluluğu olarak ortaya çıkmasına şaşırmamalıyız. Yalnız tabiî ki, bu yazıları bitmemiş halleriyle umuma muhtemelen hiçbir zaman sunmayacak olan Aristoteles’e bu yüzden serzenişte bulunmak isabetsiz olur.

Öte yandan, Andronikos’un, sözü geçen risaleleri, hem lojik bir sıra, hem de didaktik kaygılar güden bir dizim içinde düzenlediğini görüyoruz (örneğin mantığın, yani bilgiye yazılmış propedötiğin, kendiliğinden bilimsel olarak nitelendirebileceğimiz incelemelerden; fiziğin de metafizikten önce gelmesi gibi...) Bu sistematik sıralamayı, eleştirellik kaygısı taşımaksızın kabul ettiğimizde bir takım terslikler de ortaya çıkmıyor değil: risalelerin –zaten farklı dönemlerde yazılmış disertasyonlarının tek bir başlık altında toplanmasıyla evvelden maskelenmiş olan- kronolojik, yani kaleme alınma sırasının kaçılınmaz olarak yerine geçen bu sıralamanın, Aristoteles külliyatının -Aristoteles adında bir filozofun varlığıyla ilişkisi erkenden unutulan- gayri şahsî bir bütün olarak tespitine az katkısı olmadığını gözlemliyoruz. Aristoteles felsefesine yorumcular tarafından sıklıkla atfedilen sistematik karakter, büyük ölçüde eserlere bütünüyle dışlak bir neşrî keyfiyetten doğmuş oluyor, bir taraftan da bu fikri saklanmış yapıtların eğitselliği kuvvetlendiriyor.

Bir yorum çalışması, bu metinlerin yalnız didaktik maksadını değil, aynı zamanda Aristotelesçi eğitimin, örneğin Sokratesçi gelelenekteki monologlu değil de diyaloglu eğitiminden ayrışan, kendine özgü niteliklerini de göz önünde bulundurmalıdır. Aristotelesçi eğitimde karşımızdaki yazarın tutumu, çömezleriyle diyalog halinde bir ustanınki olmasa da, gene de bir ustanın zihninde ve eserinde diyalog halinde olan, çoğu zaman geçmiş filozoflardan alıntılanmış, düşüncenin huzuruna çıkartılmış tezler. Böylelikle, Aristoteles’in yapıtlarında, bir doktrinin dogmatik sunumuna değil, güçlükler ve çelişkiler arasından kendine yol açan, zaman zaman büyük zahmetle yolunu arayan bir hakikatin oluşumuna tanık oluyoruz. Aristoteles’in incelemelerinde oldukça az sayıda tasımla karşılaşmamıza, bu incelemelerin silojistik üslupta değil de Aristoteles’in de dediği gibi “diyalektik” bir strüktürle tertiplenmiş olmasına öyleyse şaşmamalı: “diyalektik”, yani bir diyalog misali terakki eden, pro ve kontra argümanlar arasında gidip gelen.


Bakınız, http://www.kadimdostlar.com/Dunya_Edebiyati_ve_Edebi_Kisilikler_f21/Dramaturji_Nedir_Dramaturg_Nedir_Dramaturjinin_t71534.html']Dramaturji Nedir? | Dramaturg Nedir? Dramaturjinin Tarihi - Dramaturji Eğitimi - Türkiye'deki Ünlü Dramaturg'lar' target='_blank'>Dramaturji' class='bbc_url' title=''>http://www.kadimdostlar.com/Dunya_Edebiyati_ve_Edebi_Kisilikler_f21/Dramaturji_Nedir_Dramaturg_Nedir_Dramaturjinin_t71534.html']Dramaturji Nedir? | Dramaturg Nedir? Dramaturjinin Tarihi - Dramaturji Eğitimi - Türkiye'deki Ünlü Dramaturg'lar

Konu Hale tarafından 09 Aralık 2015 Çarşamba - 11:44 tarih ve saatinde düzenlenmiştir
Resim Linkleri Düzenlenmiştir.

[Sema]

ARİSTO MANTIĞI

Aristoteles denilince, çokça kullanılan bir söylem hemen aklımıza gelir. ‘’Aristo Mantığı’’. Çoğu kişinin de anlamını tam kavramadan söz ettiği hatta küçümseyerek kınadığı bu deyişten yola çıkarak, Aristoteles’ i ve öne sürdüğü mantık kuramının üzerinde biraz duralım.

Aristoteles’ in ilk büyük başarısı, kendisinden öncekilerden hemen hemen hiçbir şey almadan, bütünüyle kendisine ait denebilecek yeni bir bölümü, Mantık’ ı yaratmış olmasıdır.

Mantık, doğru düşünme sanatı ve yöntemidir. Her birimin, her düşünce düzeninin ve sanatın yöntemi mantıktır. Müzikte bile mantık vardır.

Sokrat’ ın tanımlar üstünde direnmesinin, Platon’ un ise her bir kavramı inceden inceye işlemesinin ardında bu yeni bilim gizliydi. Aristoteles’ in tanımlar üzerine yazdığı küçük eser, mantığının bu kaynaktan nasıl yararlandığını gösterir.

Bir nesneyi ya da terimi nasıl tanımlayacağız ? Aristoteles, her tanımın iki bölümü olduğunu, iki sağlam ayak üzerinde durduğunu söylemiştir.Şöyle ki; Öncelikle yapılacak şey söz konusu nesneyi, bir sınıfa, öbeğe veya gruba sokmaktır.

Bu grubun nitelikleri ayni zamanda nesnenin kendisine de aittir.Buna bir örnek vermemiz gerekirse; insan her şeyden önce bir hayvandır. Sonra da nesnenin, kendi sınıfındaki öteki şeylerden ne bakımdan ayrı olduğunu gösterir.Yani insan, Aristoteles’ in sisteminde rasyonel (akıllı) bir hayvandır. <<özel ayrılığı>>, öteki hayvanlardan farklı olarak akıllı oluşundandır.

Şimdi Aristoteles’ in, Platon ile çatışmasına yol açan, şu ünlü <<evrenseller>> sorununa geliyoruz: Günümüze kadar gelecek olan ve bütün Ortaçağ Avrupa’ sını <<realistler>>(gerçekçiler) ve <<nominalistler>>(adçılar) diye ayıracak olan savaşın ilk çatışmasıdır bu. Aristoteles, her hangi bir cins ismine, bir sınıftaki öğelere genel olarak uygulanabilecek herhangi bir ad’ a <<evrensel>> diyordu. Ona göre hayvan, insan,kitap, ağaç evrenseldirler. Ancak bu evrenseller, elle tutulabilecek nesnel gerçekler değil, öznel kavramlardır. Bunlar ad’ dır. Nesneler değildir. Bizim dışımızda bütün var olanlar türel (generik) ve evrensel nesneler dünyası değil, özel ve özgül nesneler dünyasıdır. Ama ,genei –insan, ya da evrensel –insan ancak düşüncede vardır. Dış bir varlık ya da gerçek (realite) değildir.

Aristoteles’ e göre , Platon, evrensellerin nesnel varlıklar olduğunu ileri sürmüştür. Nitekim, Platon, evrenselin, özelden çok daha sürekli, önemli ve gerçek olduğunu, özelinse kıyıya durmadan vuran dalgaların üzerinde bir dalgacık olduğunu söylemiştir. İnsanlar doğar, ölür, ama insan sonsuza kadar sürer gider.

Her şeye rağmen, Aristoteles’ in sağlıklı bir davranışı vardır. Hemen hemen çağdaş anlamda bir gerçekçidir. Platon öznel bir geleceğe gömülmüşken, o, nesnel ‘ şimdi’ ile uğraşmaya kararlıdır. Sokratçı-Platoncu tanımlamada nesnelerden ve olaylardan kuram ve fikirlere; özellerden genellere, bilimden skolastisizme doğru kaymaya bir eğilim vardır. Sonunda Platon genellere, öylesine kendini kaptırdı ki, özel şeyleri belirleyen bu geneller oldu. Fikirlere öyle bağlandı ki, olguları tanımlayan ya da seçen bu fikirlerdi artık. Aristoteles ise nesnelere, << doğanın solmayan yüzüne>> ve gerçeğe dönmeyi öğütlemiştir sürekli olarak kuramında. Somut ayrıntıları, kanlı canlı özeli tutkuyla seçmekteydi. Yani, Platon genele ve evrensele öylesine bağlanmıştı ki, Devlet’ inde mükemmel bir devlet meydana getirmek isterken,özeli yok etmişti.

Ancak, Aristoteles’ in bir çok konuda ters düştüğü öğretmeni, Platon’ nun bir çok niteliklerini de benimsediğini gözlemlemekteyiz. Bunu benzerler bir birleriyle çatışırlar şeklinde veya her şey karşıtıyla birlikte var olur söylemiyle de açıklarsakta, Aristoteles örneğinde bir başka biçimini görmekteyiz.Onun Platon’ a böylesine amansız davranması ve karşı koyması, kendisinde büyük çapta bir Platonculuk olduğundan olsa gerekir.

Aristoteles’ in felsefe eserleri arasında, hatta en kendine özgü olanı tasım öğretisidir. Bir tasım üç önermeden meydana gelir. Üçüncüsü (sonuç), öteki iki önerme (‘ilk’ ve ‘ikinci’ öncüller) kabul edilmiş olan gerçeklerden doğmaktadır.

Sözgelişi, insan akıllı bir hayvandır. Öte yandan, Sokrat bir insandır; o halde Sokrat aynı zamanda akıllı bir hayvandır. Matematik bilen hemen görecektir ki, tasım’ ın yapısı, ‘’ ayni şeye eşit olan iki şey, birbirine eşittir’ e benzer. A, B ise, C de A ise, o halde C, B dir.Güçlük şuradadır; Tasımın, ilk öncülünün doğrulanması gereken asıl şeyi ispatlanmış gibi kabul etmesindendir. Çünkü, Sokrat akıllı değilse (insan olup olmadığı da sorulmuyor ayrıca), insanın akıllı hayvan olduğu evrensel açıdan doğru olmaz. Ama , tasımın hakikati ortaya çıkarmaya yarayan bir mekanizmadan çok, düşüncenin ortaya konup, açığa çıkarılması için baş vurulan bir yol olduğu gözükmektedir.

Günümüzde bile hala Aristoteles’ in bu tasımı tartışılmaya değer görülmekte olup, üzerine yüzlerce sayfa kitap yazılmaktadır.

Will Durant

[Hale]

Resim Linkleri Düzenlenmiştir.